Γεωπόνος
Περίληψη
Η ελιά και το αμπέλι σχεδόν μονοπωλούν το χώρο της βιολογικής
γεωργίας στην Ελλάδα. Η επιλογή του συγκεκριμένου θέματος έγινε με το σκεπτικό
ότι πρέπει να δοθεί έμφαση και ώθηση και σε άλλες καλλιέργειες. Μ’ αυτόν τον
τρόπο θα επιτευχθεί μεγαλύτερη ποικιλία προϊόντων ώστε να ισχυροποιηθεί η ιδέα
της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα και η παρουσία τους στην αγορά. Ήδη έχουν
γίνει κάποιες προσπάθειες στον ελληνικό χώρο, υστερούν όμως αισθητά στον τομέα
της μεταποίησης. Αντίθετα τα αντίστοιχα ξένα προϊόντα, ποιοτικότερα και
φθηνότερα των προηγουμένων, έχουν κερδίσει την ελληνική αγορά. Δεδομένου ότι η
Ελλάδα είναι η τρίτη χώρα παγκοσμίως σε εξαγωγή τοματοπολτού συμβατικής
καλλιέργειας και ότι υπάρχουν σημαντικές παραγγελίες για τοματοπολτό βιολογικής
καλλιέργειας δίδεται η ευκαιρία με άξονα τις βιομηχανικές μονάδες να οργανωθεί
Εισαγωγή
Η τοματοκαλλιέργεια είναι η σημαντικότερη λαχανοκομική
καλλιέργεια στην Ελλάδα και τα επεξεργασμένα προϊόντα της κατέχουν την πρώτη
θέση στις εξαγωγές λαχανοκομικών προϊόντων (ΝΤΟΓΡΑΣ Κ. 1991). Η Ελλάδα μάλιστα
συγκαταλέγεται στις χώρες με τη μεγαλύτερη παραγωγή βιομηχανικής τομάτας. Από
τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι η β. τομάτα αποτελεί σημαντική πηγή
εισοδήματος για τον αγροτικό κόσμο της Ελλάδας.
Η τομάτα είναι ένα προϊόν που απαιτεί πολλούς ψεκασμούς για
ασθένειες στα πλαίσια της χημικής γεωργίας. Κατέχει μάλιστα την πρώτη θέση στη
λίστα επικινδυνότητας εκδήλωσης ογκογένεσης στον άνθρωπο λόγω διατροφής
(ΜΠΟΥΡΜΠΟΣ, 1996). Η αλόγιστη χρήση χημικών φαρμάκων στη γεωργία οδηγεί
παραγωγούς και καταναλωτές με όλο και πιο γρήγορο ρυθμό στη βιολογική γεωργία.
Όπως γίνεται κατανοητό η καλλιέργεια της βιομηχανικής τομάτας
στην Ελλάδα με βάση τους κανόνες της βιολογικής γεωργίας βρίσκει πρόσφορο
έδαφος. Απομένει να απαντηθούν δύο βασικά ερωτήματα: α) αν είναι εφικτή η
καλλιέργεια της με βάση τους κανόνες της βιολογικής γεωργίας και β) αν είναι
συμφέρον για τον παραγωγό αλλά και την ελληνική οικονομία το οικονομικό
αποτέλεσμα που θα προκύψει. Τα ερωτήματα αυτά αποτελούν και τον άξονα της
εργασίας αυτής.
Προληπτικά Μέτρα
Η φυτοπροστασία στη βιολογική γεωργία δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην
πρόληψη των προσβολών στα φυτά και όχι στην καταστολή τους. Αυτό επιτυγχάνεται
με την αποκατάσταση και διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας. Μ' αυτόν τον
τρόπο διατηρούνται οι προσβολές σε χαμηλά και από οικονομικής άποψης ανεκτά
επίπεδα.
Με βάση τον κανονισμό 2092/91 η αντιμετώπιση των ζωικών εχθρών
βασίζεται στην επιλογή κατάλληλων ποικιλιών, στο κατάλληλο πρόγραμμα
αμειψισποράς, στην εφαρμογή σωστών καλλιεργητικών τεχνικών, στον έλεγχο των
ζιζανίων, στην προστασία και σωστή διαχείριση των φυσικών εχθρών και σε μέτρα
υγιεινής.
Αμειψισπορά
Η αμειψισπορά είναι απαραίτητη σε φυτά "μεγάλης
καλλιέργειας", όπως η τομάτα.
Η καλλιέργεια που προηγείται της
τομάτας πρέπει:
α) να προσδίδει στο
χωράφι όσο το δυνατόν περισσότερα θρεπτικά στοιχεία και κυρίως κάλιο.
β) να μην έχει κοινά
παθογόνα με την τομάτα
γ) να μην κάνει το έδαφος συμπαγές.
Ως όριο ασφαλείας για την επανακαλλιέργεια τομάτας στο ίδιο
χωράφι τα πέντε χρόνια. Στην πράξη εφαρμόζεται συνήθως τριετής αμειψισπορά. Το
πρόγραμμα της αμειψισποράς δεν πρέπει να περιλαμβάνει καλλιέργειες όπως
πιπεριές, μελιτζάνες, πατάτες και καπνός γιατί είναι καλλιέργειες με κοινά
παθογόνα. (ΑΓΓΙΔΗ Α. Δ. 1996)
Κατάλληλες καλλιέργειες είναι όλα τα αγρωστώδη με απλή ή διπλή
εναλλαγή μεταξύ πλατύφυλλων (σκαλιστικών) και καλαμόφυτων (σιτηρών), (ΣΙΔΗΡΑΣ
Ν. Κ. 1997). Εφαρμόζοντας τη δεύτερη μέθοδο αμειψισποράς η αλληλουχία των
καλλιεργειών έχει ως εξής: σιτάρι - β. τομάτα -βαμβάκι- αραβόσιτος. Το βαμβάκι
εκμεταλλεύεται το άζωτο και το φώσφορο που αφήνει η καλλιέργεια της τομάτας. Ο
αραβόσιτος χρησιμοποιείται κυρίως για αποφυγή εχθρών και ασθενειών. Μία
εναλλακτική λύση μπορεί να περιλαμβάνει την καλλιέργεια ενός φυτού που ανήκει
στην οικογένεια Papilionaceae όπως μηδική, τριφύλλι, φασολάκια κ. ά. αντί για
βαμβάκι, υπάρχει όμως κίνδυνος μόλυνσης από το φανερόγαμο παράσιτο οροβάγχη.
(ΜΕΛΙΣΣΑΡΗ, ΠΑΓΩΝΑΚΗ, 1991)
Στην κατάρτιση του προγράμματος αμειψισποράς πρέπει να
υπολογισθεί ότι: α) τα σιτηρά έχουν σχετικά χαμηλή πρόσοδο, β) στα πλαίσια της
β. γ. επειδή απαγορεύεται η χρήση φωσφίνης, απαιτείται οριζόντια αποθήκευση ή
άμεση επεξεργασία των σιτηρών από εταιρείες ζυμαρικών και γ) μετά από
καλλιέργεια σιτηρών υπάρχει ο κίνδυνος να εμφανιστεί στο χωράφι οροβάγχη ως
αποτέλεσμα της βόσκησης προβάτων.
Λίπανση
Η τομάτα είναι φυτό που απορροφά από το έδαφος μεγάλες ποσότητες
θρεπτικών στοιχείων. Ένα ενδεικτικό πρόγραμμα λίπανσης περιλαμβάνει 31-32,8
λιπαντικές μονάδες Ν, 15-16 μονάδες P2O5, 34-37 μονάδες K2O,
7,2-8 μονάδες MgO (ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ, 1995). Συνάμα με την ικανοποίηση των
αναγκών της καλλιέργειας, πρέπει να προσέχουμε μη διαταραχθεί η γονιμότητα του
εδάφους. Επομένως είναι αναγκαία μία ανάλυση εδάφους. Ειδικότερα η άφθονη
αζωτούχος λίπανση προκαλεί υπερβολική βλάστηση, ευαισθησία στον περονόσπορο και
μείωση της παραγωγής επειδή παρατείνεται η άνθιση και μειώνεται η καρπόδεση. Ο
φώσφορος αποτελεί το στοιχείο κλειδί για την καλλιέργεια της τομάτας επειδή
βοηθά την ανάπτυξη των ριζών και την πρωίμιση της σοδειάς. Τέλος το κάλιο
καθιστά σκληρή την επιφάνεια του φυτού, περιορίζοντας τις προσβολές από
ασθένειες.
Η αποκλειστική χρησιμοποίηση χημικών λιπασμάτων έχει οδηγήσει
στην εξάντληση των ιχνοστοιχείων. Η οργανική λίπανση συμβάλλει στην αποφυγή ή
και εξάλειψη του φαινομένου. Η οργανική ουσία έχει επίσης θετική επίδραση στη
διαμόρφωση των τιμών BRIX, ΡΗ, σακχάρων και οξύτητας. Η καλλιέργεια της τομάτας
απαιτεί τουλάχιστον 4 τόνους χωνεμένη κοπριά. Ενδείκνυται επίσης η χλωρή
λίπανση και το παράχωμα της καλαμιάς όταν προηγείται καλλιέργεια σιτηρών.
Ποικιλίες
Η επιλογή της σωστής ποικιλίας είναι απόφαση μεγίστης σημασίας
για το βιοκαλλιεργητή.
Από τα χαρακτηριστικά των ποικιλιών, το σημαντικότερο στη
βιολογική γεωργία είναι η αντοχή στις ασθένειες όπως Verticillium, Fusarium,
Phytopthora.
Οι καρποί πρέπει ακόμα να είναι λείοι ώστε να αποφεύγεται η
ανάπτυξη μυκήτων στις πτυχώσεις, καθώς επίσης συνεκτικοί και ανθεκτικοί στα
σκασίματα ώστε να είναι μικρές οι απώλειες κατά τη συγκομιδή και μεταφορά τους
στα εργοστάσια.
Εντομα
Agrotis segetum Schiff. (Lepidoptera - Noctuidae) κν. καραφατμέ ή κοφτοσκούληκα
Οι νεαρές προνύμφες τρέφονται στην αρχή με το παρέγχυμα της κάτω
επιφάνειας των φύλλων και αργότερα με φύλλα των φυτών – ξενιστών, όπως ο
αραβόσιτος, τα τεύτλα, η πατάτα, το βαμβάκι το αμπέλι και διάφορα λαχανοκομικά
φυτά. Όταν μεγαλώσουν, δαγκώνουν το τρυφερό στέλεχος των νεαρών φυτών με
αποτέλεσμα πολλές φορές να το αποκόπτουν. Συνήθως προσβάλλουν περισσότερα φυτά
απ' όσα απαιτούνται για να τραφούν, ''θερίζοντας'' έτσι τις νεαρές φυτείες κατά
κηλίδες. Για την αντιμετώπιση του εντόμου μπορούν να ληφθούν καλλιεργητικά
μέτρα, όπως βαθιά οργώματα ώστε να καταστραφούν οι προνύμφες που διαχειμάζουν
στο έδαφος καθώς και καταστροφή των ζιζανίων-ξενιστών του εντόμου. (ΣΤΑΜΟΠΟΥΛΟΣ
Δ. Κ. 1993)
Μία άλλη μέθοδος είναι η χρήση δολωμάτων με πίτουρα ή πούλπα
ζαχαρότευτλων, πύρεθρο και νερό. Εναντίον των προνυμφών των εντόμων μπορεί να
χρησιμοποιηθεί το βακτήριο Bacillus thuringiensis, υποείδος kurstaki.
Προσβάλλει μόνο τις προνύμφες και όχι τα αυγά και τα τέλεια. Επομένως είναι
απαραίτητο να γνωρίζουμε και να παρακολουθούμε το βιολογικό κύκλο του εντόμου
ώστε να επέμβουμε στο κατάλληλο στάδιο. Πρέπει να εφαρμόζεται μόλις εμφανισθούν
οι πρώτες κάμπιες. Επειδή οι προνύμφες τρέφονται με το παρέγχυμα της κάτω
επιφάνειας των φύλλων, πρέπει να ψεκάζεται και η κάτω επιφάνεια των φύλλων. Το
προϊόν διατίθεται στο εμπόριο σα βρέξιμη σκόνη. Σε περιπτώσεις υψηλών
θερμοκρασιών πολλοί καλλιεργητές προσθέτουν στο διάλυμα ζαχαρούχο γάλα, ώστε να
βοηθηθεί η δράση του βακτηρίου. Οι προνύμφες μερικές ώρες αφού αφομοιώσουν το
βακτήριο σταματούν να τρώνε, άρα και να ζημιώνουν το φυτό, επειδή παραλύουν τα
σαγόνια τους. Συνήθως πεθαίνουν μετά από δύο έως πέντε μέρες. Οι νεκρές
προνύμφες κρέμονται στα φύλλα από τα μπροστινά τους πόδια και αργά
αποσυντίθενται και πέφτουν στο έδαφος. Το βακτήριο, όντας φυσικός οργανισμός,
νεκρώνεται και αποσυντίθεται και το υλικό που μένει απορροφάται από την τροφική
αλυσίδα. (ANΩΝΥΜΟΣ, Active Biochemicals
LTD).
Τα σκευάσματα αυτά παρασκευάζονται από καλλιέργειες του βακτηρίου
που έχουν σποριοποιήσει. Η εντομοκτόνος δράση τους οφείλεται στις δ-ενδοτοξίνες
που παράγονται σε παρασπόρια σωμάτια.
Σε πολλές χώρες της Ευρώπης για την καταπολέμηση της καραφατμέ
στα καρότα, χρησιμοποιείται ένας ιός (GV) εναντίον των προνυμφών. (ΣΤΑΜΟΠΟΥΛΟΣ
Δ. Κ. 1993)
Agriotes spp. (Coleoptera - Elateridae) κν. σιδεροσκούληκα, συρματοσκούληκα ή βελονίδες
Τα τέλεια ωοτοκούν μέσα στο έδαφος σε μέρη που υπάρχει υγρασία. Η
υγρασία παίζει καθοριστικό ρόλο στην επιβίωση των προνυμφών γι' αυτό και
δραστηριότητά τους περιορίζεται σε ξηρικά χωράφια και σε σκαλιστικές
καλλιέργειες όπου οι προνύμφες έρχονται στην επιφάνεια του εδάφους, εξαιτίας
της συχνής του κατεργασίας, με αποτέλεσμα το θάνατό τους εξαιτίας των
ξηροθερμικών συνθηκών του περιβάλλοντος. Ανθεκτικά φυτά είναι τα μπιζέλια, τα
φασόλια, το λινάρι και το σινάπι. Αντίθετα καλλιέργειες που ευνοούν τον πολλαπλασιασμό
του εντόμου αυτού είναι η πατάτα, το σιτάρι, το κριθάρι, τα λιβαδικά και
χορτοδοτικά φυτά. Επειδή το προνυμφικό στάδιο διαρκεί πολύ και οι προνύμφες
είναι καλά προστατευμένες στο έδαφος τα Elateridae είναι από τα πλέον επιβλαβή
έντομα εδάφους. Ένα άλλο καλλιεργητικό μέτρο είναι η αγρανάπαυση για 4 χρόνια
με παράλληλη καταστροφή των αυτοφυών φυτών που αποτελούν τροφή για τις
προνύμφες. (ΣΤΑΜΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Κ. 1993)
Leprinotarsa decemlineata (Doryphora decemlineata) (Coleoptera-Chrysomelidae) κ. ν. Δορυφόρος της πατάτας
Το έντομο αυτό προσβάλλει την πατάτα, την τομάτα και τη μελιτζάνα
και διάφορα αυτοφυή της οικογένειας Solanacae. Το ενήλικο διακρίνεται από τον
χαρακτηριστικό κίτρινο χρωματισμό των ελύτρων που διακόπτεται από 10 μαύρες
γραμμές. Τόσο τα τέλεια όσο και οι προνύμφες τρέφονται με το φύλλωμα. Έχει
τρεις γενιές το χρόνο.
Για την καταπολέμηση του δορυφόρου της πατάτας χρησιμοποιείται
σκεύασμα που περιέχει πρωτεϊνικούς κρυστάλλους της δ-ενδοτοξίνης του Bacillus
thurungiensis subsp. tenebrionis που δρα εναντίον των προνυμφικών σταδίων του
εντόμου. Η βιολογική καταπολέμηση του εντόμου είναι επίσης δυνατή με τα
αρπακτικά ημίπτερα Perilloides bioculatum και Podisus maculiventris Say. Τα
άτομα του Perilloides bioculatum μυζούν το περιεχόμενο των αυγών, προνυμφών και
λιγότερο των τελείων του δορυφόρου. Η προσπάθεια εγκατάστασης αυτών των ειδών
στην Ελλάδα απέτυχε. (ΣΤΑΜΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Κ. 1993)
Βιολογική καταπολέμηση του δορυφόρου επιτυγχάνεται επίσης με
διάφορα είδη αδηλομυκήτων Moniliales. Το Βeauveria basiana έδωσε ενθαρρυντικά
αποτελέσματα και μάλιστα σε χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης γίνεται μαζική
παραγωγή τέτοιων σκευασμάτων (μποβερίνη). Επίσης τα είδη Poecilomyces προκαλούν
μυκητιάσεις που εκδηλώνονται με καρποφορίες μυκήτων στο σώμα του ξενιστή. (ΒΕΛΕΝΤΖΑΣ
Δ. 1991)
Σε καλλιέργειες β. τομάτας μπορούν να χρησιμοποιηθούν επίσης φυτά
πατάτας σα φυτά - παγίδες.
Phthorimaea operculella (Zeller) κν. φθοριμαία της πατάτας, σκουλήκι της πατάτας
Το έντομο αυτό είναι εχθρός των σολανωδών και κυρίως της πατάτας.
Πρέπει να αποφεύγεται η καλλιέργεια τομάτας κοντά σε πατατοκαλλιέργειες. Στην
τομάτα προκαλεί σημαντική ζημιά στους πράσινους καρπούς όπου ορύσσει στοές. Η
ζημιά που προκαλεί στους νεαρούς βλαστούς δεν είναι σοβαρή. Η διάβρωση του
φυλλώματος γίνεται και από τις προνύμφες και από τα ενήλικα.
Στη Δυτική Αυστραλία δοκιμάστηκε με επιτυχία βιολογική
καταπολέμηση του εντόμου με τη χρήση ιού. Τα αποτελέσματα ήταν εξ ίσου
ικανοποιητικά με αυτά που έδωσαν τα εντομοκτόνα DDT, dieldrin ή methyl -
demeton. (ΤΖΑΝΑΚΑΚΗΣ Μ. Ε. 1980)
Myzus persicae (πράσινη αφίδα της ροδακινιάς)
Προσβάλει πολλά καρποφόρα δένδρα, όπως επίσης και πολλά ποώδη
καλλιεργούμενα φυτά (δευτερεύοντες ξενιστές). Στα σολανώδη μεγαλύτερη ζημία
προκαλείται από τους ιούς, των οποίων είναι φορέας (περισσότεροι από 100). Μία
άλλη έμμεση ζημία είναι η ανάπτυξη καπνιάς πάνω στα μελιτώδη αποχωρήματά της.
(ΤΖΑΝΑΚΑΚΗΣ Μ. Ε. 1980) & (ΜΠΟΥΡΝΑΚΑΣ Β. 1995)
Για τον έγκαιρο εντοπισμό των αφίδων χρησιμοποιούνται κίτρινες
παγίδες.
Με την άνοδο της θερμοκρασίας μειώνεται σταδιακά ο πληθυσμός
οπότε δεν απαιτείται καμία επέμβαση. Σε αντίθετη περίπτωση μπορεί να γίνει
ψεκασμός με πύρεθρο ή σαπούνι ενισχυμένο με 5% οινόπνευμα. Σε αποικίες μπορούμε
να κάνουμε καλό λούσιμο με Savona 1% ή 2% (άλατα (Κ) λιπαρών οξέων). Μπορούν
ακόμα να χρησιμοποιηθούν εκχυλίσματα φυτών με εντομοκτόνες ιδιότητες.
(ΧΑΤΖΙΩΤΗΣ Π. )
Ασθένειες
Περονόσπορος (Phytophthora infestans)
Ο περονόσπορος προσβάλλει όλα τα υπέργεια όργανα του φυτού. Τα
πρώτα συμπτώματα εμφανίζονται στα κατώτερα φύλλα. Εμφανίζονται υποκίτρινες
κηλίδες (''λαδιές'') που σε λίγο χρόνο μαυρίζουν και ξεραίνονται. Στους μίσχους
και τους βλαστούς εμφανίζονται επίσης παρόμοιες νεκρωτικές περιοχές. Στους
καρπούς τα συμπτώματα ξεκινούν γύρω από τον ποδίσκο. Το μέγεθος της ζημιάς
μεγαλώνει εξαιτίας δευτερογενούς προσβολής από άλλους μικροοργανισμούς με
αποτέλεσμα την πλήρη καταστροφή του καρπού.
Ο σωστός σχεδιασμός της καλλιέργειας αποτελεί τον καλύτερο τρόπο
αντιμετώπισης των ασθενειών, ιδιαίτερα στα πλαίσια της βιολογικής γεωργίας.
Κατά την εγκατάσταση μιας καλλιέργειας β. τομάτας πρέπει: α) να αποφεύγεται η
γειτνίαση με καλλιέργεια πατάτας και άλλης καλλιέργειας τομάτας, β) να
χρησιμοποιούνται ποικιλίες ή υβρίδια ανθεκτικά σε διάφορες ασθένειες, όπως
περονόσπορο, φουζάριο, αλτερνάρια, γ) στις περιπτώσεις που γίνεται μεταφύτευση
να γίνεται επιλογή των υγιών νεαρών φυτών. Επειδή άριστες συνθήκες ανάπτυξης
του μύκητα είναι όταν ο καιρός είναι υγρός και η θερμοκρασία από 10° έως 13° C,
πρέπει να αποφεύγονται οι αρδεύσεις σε χαμηλές θερμοκρασίες. Άριστη θερμοκρασία
για την παραγωγή σποριαγγείων και μόλυνση των φυτών με τα ζωοσπόριά τους, είναι
21°-24° C. Ο μύκητας διατηρείται στα υπολείμματα της καλλιέργειας, γι' αυτό
είναι απαραίτητη η συλλογή, απομάκρυνση και καταστροφή τους. Οι ψεκασμοί με χαλκούχα
είναι απαραίτητοι, δίνουν καλά αποτελέσματα. Για να προληφθεί η ασθένεια πρέπει
να είναι καλυμμένη πλήρως η επιφάνεια των φυτών. Να σημειωθεί ότι τα χαλκούχα
δε δημιουργούν σοβαρά προβλήματα στα ωφέλιμα έντομα. (ΤΣΙΑΠΚΟΥΝΗΣ, 1996)
Ελπίδες για την ανάπτυξη μεθόδου βιολογικής καταπολέμησης του
περονόσπορου στην τομάτα δίνουν πειράματα που έγιναν στο εργαστήριο, όπου
παρεμποδίστηκε η ανάπτυξη του περονόσπορου σε φύλλα πατάτας με τη χρήση σπορίων
του ανταγωνιστικού μύκητα Penicillium aurantiogriseum. (ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ, 1995)
Αλτερνάρια (Alternaria solani)
Η ασθένεια αυτή παρατηρείται τόσο στο σπορείο όσο και στο χωράφι.
Στα σπορεία εμφανίζονται προφυτρωτικές ή μεταφυτρωτικές σήψεις. Ιδιαίτερη
προσοχή χρειάζεται στη χρήση υγιούς πολλαπλασιαστικού υλικού. Στο χωράφι τα
συμπτώματα εμφανίζονται αρχικά στα φύλλα της βάσης. Στα στελέχη και τους
καρπούς εμφανίζονται παρόμοιες κηλίδες σε μορφή «στόχου». Ιδιαίτερη βαρύτητα
πρέπει να δοθεί στον τρόπο άρδευσης της καλλιέργειας. Συγκεκριμένα πρέπει να
αποφεύγεται η τεχνητή βροχή, διότι δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για την
ανάπτυξη της ασθένειας. Επειδή ο μύκητας επιβιώνει στα φυτικά υπολείμματα της
καλλιέργειας απαιτείται η καταστροφή τους και η αμειψισπορά. Πρέπει να τονισθεί
ότι στα πολύ γόνιμα εδάφη μειώνεται η σοβαρότητα της ασθένειας. Στο ίδιο
σκεπτικό βασίζεται και η συμβουλή για ισορροπημένη λίπανση.
Και για τις δύο προηγούμενες ασθένειες συνιστώνται ενισχυτικά
όπως εκχύλισμα τσουκνίδας και φύκια, όπως επίσης χαλκούχα και θειάφι.
Σεπτόρια (Septoria lycopersici)
Τα συμπτώματα εμφανίζονται κυρίως στο έλασμα των φύλλων,
ξεκινώντας από τα κατώτερα φύλλα, ως κυκλικές υδατώδεις κηλίδες, που
εξελίσσονται σε καστανέρυθρες και τέλος νεκρωτικές. Απαιτούνται παρόμοια
προληπτικά μέτρα και επεμβάσεις με αυτά που αναφέρθηκαν στην περίπτωση προβολής
από αλτερνάρια. Η χρησιμοποίηση υγιούς σπόρου ή φυταρίων είναι επιβεβλημένη.
Βοτρύτης (Botrytis cinerea)
Ο μύκητας προσβάλλει όλο το υπέργειο τμήμα του φυτού. Το
κυριότερο σύμπτωμα είναι μία υδαρής σήψη. To παθογόνο αντιμετωπίζεται ως εξής:
Με μείωση της υγρασίας, αραιή φύτευση κατά προτίμηση σε γραμμές
με κατεύθυνση από το βορρά προς το νότο ώστε να αποφεύγεται η συνεχής σκίαση
μέρους του φυτού. Ακόμη πρέπει να αποφεύγονται τα τραύματα από γεωργικά
εργαλεία γιατί ο μύκητας εισχωρεί από τους νεκρωμένους ιστούς. Σε περίπτωση
προσβολής καθίσταται αναγκαία η τήρηση καλής υγιεινής στις καλλιέργειες.
Επίσης συνιστάται το βιολογικό μυκητοκτόνο Trichodex 20 που
περιλαμβάνει τον μύκητα Trichoderma harzianum (φυλή Νο 39). Ο μύκητας αυτός δρα
ως τροφικός ανταγωνιστής του παθογόνου.
Τέλος, σε αμμώδη όξινα χωράφια που αντιμετωπίζουν συχνά τέτοια
προσβολή η ασβέστωση της καλλιέργειας, με σκοπό την αύξηση της αναλογίας
ασβεστίου προς φώσφορο μεγαλύτερη ή ίση του δύο, μειώνει την ευπάθεια των
φυτών.
Ως μειονεκτήματα της φυτοπροστασίας με βάση τις αρχές της
βιολογικής γεωργίας πρέπει να αναφέρουμε την αδυναμία αντιμετώπισης επιδημιών,
τη ραδιενεργή μόλυνση από ορυκτές σκόνες, το πέρασμα του οργανικού αζώτου στα
υπόγεια ύδατα και τη μόλυνση των εδαφών με χαλκό (ΜΠΟΥΡΜΠΟΣ, 1996).
Νηματώδεις
Υπάρχουν πολλά είδη νηματωδών που προσβάλουν την τομάτα. Στην
Ελλάδα οι ζημίες στην καλλιέργεια οφείλονται κυρίως σε νηματώδεις του γένους Meloidogyne.
Ονομάζονται κομβονηματώδεις επειδή προκαλούν την ανάπτυξη πολυάριθμων κόμβων
στο ριζικό σύστημα. Όσο πιο σοβαρή γίνεται η προσβολή τόσο ο αριθμός των
ριζιδίων μειώνεται, με αποτέλεσμα το φυτό να μη μπορεί να απορροφήσει τα
θρεπτικά στοιχεία και το νερό που χρειάζεται, δυσχεραίνεται η ανάπτυξή τους,
μαραίνονται και δίνουν μειωμένη παραγωγή ή νεκρώνονται. Υπάρχει επίσης το
ενδεχόμενο συνεργισμού με άλλα παθογόνα όπως τους μύκητες Fusarium και τo
βακτήριo Pseudomonas.
Οι Meloidogyne είναι υποχρεωτικά παράσιτα. Aν δεν υπάρχει ξενιστής για αρκετό
καιρό οι νηματώδεις νεκρώνονται, όμως τα ωά διατηρούνται επί μακρόν.
(ΚΟΛΙΟΠΑΝΟΣ Κ. 1995)
Ζιζάνια
Τα ζιζάνια ανταγωνίζονται την καλλιέργεια της β. τομάτας για το
χώρο, το νερό και τα θρεπτικά στοιχεία. Με τον τρόπο αυτό τα ζιζάνια, ανάλογα
με το είδος και την πυκνότητά τους, προκαλώντας μείωση της παραγωγής έως και
80%. Η κρίσιμη περίοδος ανταγωνισμού των ζιζανίων με την β. τομάτα είναι κατά
την ανθοφορία και την καρπόδεση, γι' αυτό η καλλιέργεια την περίοδο αυτή πρέπει
να κρατηθεί απαλλαγμένη, όσο το δυνατόν, από ζιζάνια.
Προληπτικά μέτρα που πρέπει να λαμβάνονται είναι τα εξής: Σε
χωράφια που υπάρχει σοβαρό πρόβλημα με την αγριοντοματιά και την αγριομελιτζάνα
ή τα πολυετή περικοκλάδα, κύπερη, βέλιουρα και αγριάδα καλό είναι να
αποφεύγεται η καλλιέργεια τομάτας, διότι η καταπολέμησή τους είναι πολύ δύσκολη
κατά τη βλαστική περίοδο. Αμειψισπορά με καλλιέργειες όπως χειμερινά σιτηρά,
καλαμπόκι, ζαχαρότευτλα και μηδική περιορίζουν την ανάπτυξη αυτών των ζιζανίων.
(ΓΙΑΝΝΟΠΟΛΙΤΗΣ Κ. 1995)
Καλό είναι να ελέγχουμε αν ο σπόρος, το νερό άρδευσης
(ζιζανιοκτονία γύρω από το κανάλι), και η κοπριά που χρησιμοποιούνται, είναι
απαλλαγμένα από σπόρους ζιζανίων. Απαιτείται προσοχή στην κοτίσια κοπριά που
προέρχεται από κότες ελεύθερης βοσκής. Ακόμη προληπτικά πρέπει να καθαρίζουμε
τα μηχανήματα και τα εργαλεία που χρησιμοποιούμε.
Η β. τομάτα, ως γραμμική καλλιέργεια διευκολύνει την είσοδο γεωργικών
μηχανημάτων για σκάλισμα μεταξύ και επί των γραμμών. Ακόμη και ο συμβατικός
καλλιεργητής κάνει 5-8 σκαλίσματα ανάλογα με το είδος και την πυκνότητα των
ζιζανίων. (ΜΕΛΙΣΣΑΡΗ Μ. , ΠΑΓΩΝΑΚΗ Ε. 1991)
Η χρήση ή όχι των μηχανημάτων εξαρτάται και από τις καιρικές
συνθήκες. Ένα ακόμα μειονέκτημα των μηχανημάτων είναι η καταστρεπτική επίδραση
που έχουν στη δομή του εδάφους.
Μία εναλλακτική λύση για την αντιμετώπιση των ζιζανίων είναι η
μέθοδος της ''ψεύτικης σποράς''. Προετοιμάζουμε το χωράφι για όργωμα και αφήνουμε
τα ζιζάνια να φυτρώσουν. Κατόπιν καταστρέφουμε τα ζιζάνια με μηχανικό τρόπο.
Ακολουθεί όψιμη καλλιέργεια της β. τομάτας (μετά την ξήρανση των ζιζανίων).
Ελληνικές Προσπάθειες
Στην Ελλάδα έχουν γίνει κάποιες μεμονωμένες απόπειρες, εφαρμογής
των κανόνων της βιολογικής γεωργίας, στην καλλιέργεια της βιομηχανικής τομάτας
όπως φαίνεται στον πίνακα που ακολουθεί.
ΕΤΟΣ
|
ΣΤΑΔΙΟ
|
ΣΥΝΟΛΟ
ΣΤΡ. ΒΙΟΜ. ΤΟΜΑΤΑΣ (Β. Κ. )
|
%
|
||
ΒΠ
|
ΜΣ
|
ΚΕ
|
|||
1995
|
16
|
0
|
0
|
16
|
0.
07
|
1996
|
13
|
0
|
5.
5
|
18.
5
|
0.
04
|
Το 1994 ο γεωπόνος Κωνσταντίνος Ιγνατιάδης, με τη συνεργασία
ορισμένων παραγωγών, καλλιέργησε β. τομάτα στηριζόμενος στις αρχές της
βιολογικής γεωργίας, στην κοινότητα Βρυσακίων Ν. Ημαθίας. Το τελικό προϊόν ήταν
ελαφρώς συμπυκνωμένος τοματοπολτός με αναλογία αρχικού προς τελικό προϊόν 3,5:
1. Επίσης παρήχθη και tomato juice ως υποπροϊόν. Και τα δύο προϊόντα διατέθηκαν
ικανοποιητικά. Η όλη καλλιέργεια αποτέλεσε μέρος τριετούς αμειψισποράς που
περιελάμβανε επίσης ρεβίθια και σιτηρά. Η προσπάθεια επαναλήφθηκε μία ακόμη
φορά σε άλλο χωράφι.
Ένας άλλος παραγωγός από το νομό Ημαθίας, ο κ. Μοσχοτάς Κυριάκος
ασχολείται επί 6 έτη, με την παραγωγή τοματοπολτού και tomato juice προερχόμενα
από βιολογική καλλιέργεια. Τηρεί διετή αμειψισπορά εναλλάσσοντας την
καλλιέργεια της β. τομάτας με καλλιέργεια σιτηρών σε δύο αγροτεμάχια. Ως χλωρή
λίπανση χρησιμοποιεί βίκο. Η μέση παραγωγή είναι περίπου 3 τόνοι ανά στρέμμα. Η
μεταποίηση και τυποποίηση του προϊόντος έγινε κατ' οίκον και στις 2
περιπτώσεις. Η αναλογία νωπού προς μεταποιημένο προϊόν είναι 3:1.
Μία άλλη αξιόλογη προσπάθεια έγινε από τη γεωπόνο Νικολέτα
Φαντερσμίσεν που είχε την ευκαιρία να πάρει ένα χωράφι 2. 5 στρ. , μετά τον
αναδασμό στην περιοχή Διαβολονήσι (Φερρών), μέσα στο Δέλτα του Έβρου. Η περιοχή
επιλέχτηκε εξαιτίας της ανάγκης για έρευνα των δυνατοτήτων εφαρμογής της
βιολογικής καλλιέργειας εκεί. Περιβαλλοντικοί φορείς και επιστήμονες έχουν
ζητήσει πολλές φορές τη μετατροπή της συμβατικής γεωργίας στο Δέλτα του Έβρου
σε βιολογική, ώστε να προστατευτεί ο υγροβιότοπος και η ορνιθοπανίδα του.
Είχαν προηγηθεί συμβατικές καλλιέργειες ζαχαροτεύτλων, σιτηρών
και βαμβακιού τη χρονιά πριν τον αναδασμό, επομένως δεν υπήρχε πρόβλημα με την
αμειψισπορά. Το φθινόπωρο του 1994 έσπειρε σα χλωρή λίπανση ένα μίγμα από
κουκί, κριθάρι, βρώμη, σίκαλη, άσπρο τριφύλλι, σινάπι και βίκο. Η καταστροφή
και ενσωμάτωση της χλωρής λίπανσης έγινε στις αρχές Μαίου, δύο μήνες αργότερα
σε σχέση με το αρχικό πρόγραμμα, εξαιτίας του βροχερού χειμώνα. Την άνοιξη
χρησιμοποίησε ένα λίπασμα του εμπορίου, με κοπριά από κότες (220 κ. /στρ) και
αμέσως μετά έγινε ενσωμάτωση της κοπριάς και της χλωρής λίπανσης.
Εχθροί της τομάτας όπως ο σιδεροσκώληκας και η καραφατμέ δεν
εμφανίστηκαν στην καλλιέργεια. Πιθανόν να μην προσέβαλαν τα νεαρά φυτά επειδή
υπήρχε στο έδαφος μεγάλη ποσότητα πράσινης μάζας. Ο δορυφόρος εμφανίστηκε τον
Ιούλιο και αντιμετωπίστηκε με συλλογή των ακμαίων και καταστροφή των αυγών.
Έγινε επιπρόσθετα ένα σκόνισμα με μαρμαρόσκονη και ασβέστη, χωρίς φανερά
αποτελέσματα. Ένας εύκολος τρόπος αντιμετώπισης του δορυφόρου είναι η
χρησιμοποίηση φυτών-παγίδων (πατάτες) στις άκρες του χωραφιού. Το πράσινο
σκουλήκι καταπολεμήθηκε πολύ αποτελεσματικά με το Bacillus Thurungiensis. Ο
περονόσπορος καταπολεμήθηκε με βορδιγάλειο πολτό.
Η παραγωγή ήταν 3. 5 τόνοι/στρ. δηλ. περίπου το 60% της
συμβατικής παραγωγής (6-7 τόνοι/στρ. ) Αυτό θεωρείται πολύ καλό αποτέλεσμα αν
ληφθεί υπόψη: α) η ανεπαρκής κατεργασία του εδάφους και β) ότι τα πρώτα δύο
χρόνια μετά τη μετατροπή από συμβατική σε βιολογική καλλιέργεια η απόδοση,
ανάλογα με την καλλιέργεια, πέφτει μέχρι και στο μισό της συμβατικής.
Βάση του Κανονισμού της Ε. Ο. Κ. 2092/91 πρέπει να υπάρχουν σαφή
όρια ανάμεσα στο βιολογικά καλλιεργούμενο χωράφι και τα γύρω συμβατικά
καλλιεργούμενα, όπως φυτοφράκτες, επιχώματα ή μερικά μέτρα απόσταση χωρίς
καλλιέργεια. Γι' αυτό έγινε φύτευση διαφόρων μονοετών φυτών (ηλιοτρόπια,
καλαμπόκι, λινάρι) σα ''γρήγορος'' φυσικός φράκτης. Από αυτά ο ηλίανθος
ευδοκιμούσε ιδιαίτερα, έφτασε τα 2,5 μέτρα ύψος και λειτούργησε ως
αποτελεσματικός φράκτης. Μειονέκτημά του ήταν ότι σκίαζε τις πρώτες γραμμές με
αποτέλεσμα τα φυτά εκεί να μην αναπτυχθούν καλά και να χαθεί έτσι περίπου το
1/6 της παραγωγής.
Η επεξεργασία ακολούθησε την παραδοσιακή διαδικασία που
εφαρμόζεται στην περιοχή. Το προϊόν είχε τιμή 558 δρχ. (συσκευασία 330ml) ενώ
το αντίστοιχο συμβατικό προϊόν (500ml σε χάρτινη συσκευασία) κοστίζει 180 δρχ.
, δηλαδή το 1/3 αυτού.
Πρέπει να τονιστεί ότι στα έσοδα δεν αναφέρεται η επιδότηση της
βιομηχανικής τομάτας, ούτε η επιδότηση ανά στρέμμα που καταβάλλεται στις
βιολογικές καλλιέργειες. Στα δε έξοδα δεν αναφέρεται το κόστος πιστοποίησης της
καλλιέργειας από έναν οργανισμό ελέγχου και πιστοποίησης προϊόντων βιολογικής
γεωργίας. Τέλος πρέπει να τονιστεί ότι ο βαθμός μηχανοποίησης παίζει ρόλο στη
διαμόρφωση της τιμής του τελικού προϊόντος. Στη συγκεκριμένη περίπτωση τα
επιπλέον μεροκάματα που απαιτήθηκαν ελλείψει μηχανήματος πολτοποίησης ανέβασαν
πολύ το κόστος παραγωγής. (ΦΑΝΤΕΡΣΜΙΣΕΝ Ν. 1996,1997).
Συμπεράσματα
Στο εξωτερικό, με έμφαση την Ιταλία και τη Γερμανία, παράγεται
μεγάλος αριθμός τυποποιημένων προϊόντων προερχόμενα από επεξεργασία
βιομηχανικής τομάτας βιολογικής καλλιέργειας. Η ύπαρξη και μόνο αυτών των
προϊόντων καταδεικνύει την παρουσία και το μέγεθος της αντίστοιχης αγοράς στο
εξωτερικό.
Στην ελληνική αγορά και ιδιαίτερα στα εξειδικευμένα καταστήματα
βιολογικών προϊόντων πωλούνται διάφορα προϊόντα επεξεργασίας βιομηχανικής
τομάτας (τοματοπολτός, πάστα, σάλτσες, αποφλοιωμένη τομάτα) καθώς και ελληνικός
τοματοπολτός που προέρχεται από επεξεργασία νωπής τομάτας με αναλογία αρχικού
προϊόντος προς τοματοπολτό 10:1. Λόγω της υψηλής τιμής των ελληνικών προϊόντων
καθώς και της κατώτερης ποιοτικά συσκευασίας και τυποποίησης προτιμώνται τα
ξένα προϊόντα.
Αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπάρχει μέλλον για τη συγκεκριμένη
καλλιέργεια στην Ελλάδα σε μεγάλη έκταση. Αντίθετα έχουν γίνει σημαντικές
παραγγελίες από το εξωτερικό σε εταιρείες επεξεργασίας β. τομάτας για
τοματοπολτό, όχι όμως για τυποποιημένα προϊόντα. Επομένως, για την επιτυχία
μιας τέτοιας προσπάθειας είναι απαραίτητη η οργάνωση του εγχειρήματος από μία
βιομηχανική μονάδα. Σύμφωνα με το ισχύον καθεστώς ο παραγωγός υπογράφει σύμβαση
προ της εγκατάστασης της καλλιέργειας με το συγκεκριμένο εργοστάσιο. Η
διαδικασία αυτή διευκολύνει την όλη προσπάθεια. Επιπλέον, λόγω του μεγέθους της
έκτασης που απαιτείται να καλλιεργηθεί για την κάλυψη μιας τέτοιας παραγγελίας,
μειώνεται το κόστος αγοράς των λιπασμάτων καθώς και το κόστος ελέγχου από τους
οργανισμούς πιστοποίησης και ελέγχου βιολογικών προϊόντων. Δυστυχώς όμως
απαιτείται εξαιτίας της αμειψισποράς, συνεργασία μεταξύ βιομηχανιών
επεξεργασίας τομάτας και εκκοκκιστηρίων βάμβακος ή εταιριών ζυμαρικών. Αυτό
καθιστά το εγχείρημα δυσκολότερο.
Η χρήση οργανικής λίπανσης έχει σημαντική επίδραση στην ποιότητα
των καρπών και ειδικότερα στη διαμόρφωση ευνοϊκής τιμής της πυκνότητας (BRIX),
του pH, των σακχάρων και της οξύτητας του τοματοπολτού. Είναι επίσης γνωστό ότι
τα βιολογικά προϊόντα τιμολογούνται συνήθως κατά 25% επιπλέον των βιολογικών.
Τα δύο αυτά στοιχεία οδηγούν στο συμπέρασμα ότι υπάρχει η δυνατότητα να δοθεί
ικανοποιητική τιμή στους παραγωγούς ανά κιλό προϊόντος ώστε να καλυφθεί η
δεδομένη απώλεια παραγωγής λόγω της μετατροπής της καλλιέργειας από συμβατική
σε βιολογική.
Βιβλιογραφία
ANΩΝΥΜΟΣ. Έντομα θερμοκηπίου
και οι φυσικοί ανταγωνιστές τους, Active Biochemicals LTD
ΑΝΩΝΥΜΟΣ. Ο δορυφόρος της
πατάτας και η καταπολέμησή του με το νέο βιολογικό εντομοκτόνο Novodor. Γεωργία
- Κτηνοτροφία, 5/1998.
ΑΓΓΙΔΗ Α. Δ. 1996. Τομάτα
Υπαίθρια. Επιτραπέζια - Βιομηχανική Καλλιέργεια - Αξιοποίηση.
ΒΕΛΕΝΤΖΑΣ Δ. 1991.
Ολοκληρωμένη καταπολέμηση στα καλλιεργούμενα φυτά Αφιέρωμα Φυτοπροστασία -
Γεωργική Τεχνολογία
ΓΙΑΝΝΟΠΟΛΙΤΗΣ Κ. Τα ζιζάνια
στην Τομάτα. Γεωργία - Κτηνοτροφία, 5, 1995.
GUET
G. 1993 Agricoltura Biologica Mediterranea. Bologna.
GOULD
A. W. 1992. Tomato Production, Processing & Technology. Worthington, Ohio.
ΕΘΝΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ.
1994, 1995, 1996, 1997. Εκτάσεις Γεωργικών Καλλιεργειών κατά Είδος. Προσωρινά
αποτελέσματα της ετήσιας γεωργικής στατιστικής έρευνας.
ΙΓΝΑΤΙΑΔΗΣ Κ. Προσωπική επαφή.
ΚΟΛΙΟΠΑΝΟΣ Κ. Ν. . Οι
νηματώδεις στην τομάτα. Γεωργία - Κτηνοτροφία, 5, 1995.
ΚΡΙΑΡΗΣ Α. 1956. Η Τομάτα.
Αθήνα
MALAIS M. , RAVENSBERG W. J.
Γνωρίζοντας και Αναγνωρίζοντας. Koppert - Biological
Systems.
ΜΑΤΑΛΑ Α. , ΖΑΜΠΕΛΑΣ Α.
1998. Διατροφική
Αξία Προϊόντων Βιολογικής Γεωργίας. Πρακτικά Επιστημονικής Διημερίδας:
Βιολογική Γεωργία, Πραγματικότητα - Προοπτικές. Καλαμάτα.
ΜΕΛΙΣΣΑΡΗ Μ. , ΠΑΓΩΝΑΚΗ Ε.
1991. Καλλιέργεια και μεταποίηση της βιομηχανικής τομάτα στους νομούς Βοιωτίας
και Ξάνθης. Ηράκλειο.
ΜΠΟΥΡΝΑΚΑΣ Β. Μυκητολογικές
Ασθένειες της Τομάτας. Γεωργία - Κτηνοτροφία, 5, 1995. .
ΜΠΟΥΡΝΑΚΑΣ Β. Εντομολογικοί
Εχθροί της Τομάτας. Γεωργία - Κτηνοτροφία, 5, 1995
ΝΤΟΓΡΑΣ Κ. 1996. Σημειώσεις
Ειδικής Λαχανοκομίας Ι, Μέρος Α΄. Θεσσαλονίκη.
ΝΤΟΓΡΑΣ Κ. 1991. Σημειώσεις
Γενικής Λαχανοκομίας. Θεσσαλονίκη.
ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Λ. Ι. Δρ.
Θρέψη και λίπανση της τομάτας. Γεωργία - Κτηνοτροφία. 9, 1995
ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ Χ. Γ. 1995
Ασθένειες Κηπευτικών Καλλιεργειών. Αθήνα.
ΠΑΝΑΓΟΣ Γ. 1996.
Φυτοπροστασία χωρίς χημικά φυτοφάρμακα. Αθήνα
ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ Α. Π. 1998.
Αντιμετώπιση των ζωικών εχθρών των κηπευτικών στα πλαίσια της Βιολογικής
Γεωργίας. Πρακτικά Επιστημονικής Διημερίδας: Βιολογική Γεωργία, Πραγματικότητα
- Προοπτικές. Καλαμάτα.
ΣΑΒΒΙΔΟΥ Μ. Φυτοπροστασία,
Βιολογική Καταπολέμηση Εντόμων και Ακάρεων. Αθήνα.
ΣΙΔΗΡΑΣ Ν. Κ. 1997. Οργανική
Λίπανση και Αμειψισπορές. Αθήνα.
ΣΤΑΜΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Κ. 1993.
Μαθήματα Εντομολογίας, Έντομα αποθηκών μεγάλων καλλιεργειών και λαχανικών.
Θεσσαλονίκη
TAN Μ. L. 1998. Γενετικά
τροποποιημένες οπωροκηπευτικές καλλιέργειες, Περιλήψεις συνεδρίου: Γενετικά
τροποποιημένοι οργανισμοί στη γεωργία, παρόν και μέλλον. Αθήνα
ΤΖΑΝΑΚΑΚΗΣ Μ. Ε. 1980.
Μαθήματα Εφαρμοσμένης Εντομολογίας Ι. Θεσσαλονίκη.
ΤΖΑΝΑΚΑΚΗΣ Μ. Ε. 1980.
Μαθήματα Εφαρμοσμένης Εντομολογίας ΙΙ. Θεσσαλονίκη.
ΤΣΑΠΙΚΟΥΝΗΣ Φ. 1996.
Βιολογική και Ολοκληρωμένη Καταπολέμηση στο Θερμοκήπιο. Αθήνα
ΦΑΝΤΕΡΣΜΙΣΕΝ Ν. 1996.
Βιολογική Γεωργία στο Δέλτα του Έβρου, Ημερίδα για τη Βιολογική Γεωργία. Έβρος.
ΦΑΝΤΕΡΣΜΙΣΕΝ Ν.
Βιοκαλλιέργεια Τομάτας στη Θράκη. Βιολογική Γεωργία 97, Γεωργική Τεχνολογία,
Αθήνα